wakacje nad morzem w Polsce
23 październik 2011r.
Na Pobrzeżu Wschodniopomorskim, w delcie Wisły i Nogatu rozciągają się najżyźniejsze w Polsce obszary roinicze, nazywane Żuławami. Nazwa ta wywodzi się od żułu, czyli namułów organicznych, zawierających zbutwiałe szczątki roślinne. Naniosły je wody rzeczne, głównie wiślane i osadziły na starszych utworach geologicznych z okresu pleistocenu, czyli epoki lodowej. Proces zasypywania materiałów polodowcowych nanosami rzecznymi (aluwia-mi) rozpoczął się około 5000 lat temu. Dziś tylko w kilku miejscach spotkać można na terenie delty wysepki pleistoceńskie. Po ustąpieniu lodowca teren dzisiejszej delty stanowił południową część Zatoki Gdańskiej. Z czasem część tę odciął od Bałtyku piaszczysty wał Mierzei Wiślanej, a wspomniane osady rzeczne zasypały ten wielki zbiornik warstwami namułu grubości od 30 do 40 m. Jeszcze około 1300 roku znajdowało się na południowy wschód od Gdańska wielkie rozlewisko, które osuszono w XIV i XV stuleciu. Obszar ten o pow. około 8000 ha stanowi depresję, wymagającą odwadniania za pomocą kanałów i sieci rowów, odprowadzających wodę do rzek. Takich terenów depresyjnych mamy na Żuławach prawie 45 tys. ha, przy czym najgłębsze obniżenie, występujące w rejonie Elbląga, dochodzi do - 1,8 m poniżej poziomu morza. Rozróżniamy ŻUŁAWY ELBLĄSKIE, położone na wschód od Nogatu i zajmujące 46 tys. ha gruntu. Między Nogatem a Leniwką leżą ŻUŁAWY WIELKIE (88 tys. ha), a dalej na zachód, między Leniwką a Wysoczyzną Gdańską rozciągają się ŻUŁAWY GDAŃSKIE, o pow. 40 tys. ha. Odwadnianie Żuław Gdańskich rozpoczęto już w XIII w., w okresie panowania książąt pomorskich. Pozostałością po prowadzonych wówczas pracach melioracyjnych są szczątki tamy ziemnej, ciągnącej się wzdłuż Wisły od Steblewa przez Giemlice, Cedry Wielkie, Koszwały do Bogatki. Napis na mapie z XVI w. nazywa ten zarys wału Starą tamą wiślaną. W XIII w., a może i wcześniej powstało na Żuławach Gdańskich szereg osad.słowiańskich. W 1300 r. istniały już wsie Grabino (dziś Grabiny Duchowne i Grabiny-Zameczek), Vrunthy (obecnie Wróblewo), Ostricza(Os-trowite), Stubelow (Steblewo), Ossize (Osice), Bystra (Bystra), Oteslawe (Wocławy), Sunowo (Stanisławowo), Uthatino (Trutno-wy), Wyslina (Wiślina), Gemelcze (Gemlice) i inne. Szereg wsi powstało w XIV i XV w., a niektóre w XVI i nawet XVII w., jak np. Grabińskie Pole założone około 1660 r. Wydarte wodzie przez człowieka tereny zalewane były ponownie w czasie powodzi, kiedy wezbrana Wisła przerywała słabe i niskie ówczesne wały. W XV w. było takich wylewów 7, w XVI 5, w tym najgroźniejszy w 1540 r., po przerwaniu wału pod Kieżmarkiem. Przez następne cztery lata pozostawał cały depresyjny teren Żuław Gdańskich pod wodą, a ówcześni mieszkańcy opuścili swoje osady. Ich miejsce zajęli niebawem Holendrzy, osadzeni przez Gdańsk. Mając doświadczenie w osuszaniu mokradeł i wydzieraniu wodzie gruntów, zagospodarowali wkrótce na nowo odwodnione obszary. Podobne katastrofy spadały na Żuławy Gdańskie podczas wojen, kiedy przerywane były tamy, np. w 1657 roku przez Szwedów. Zbudowanie przekopu Wisły w 1895 r. pod Świbnem zakończyło serię wielkich powodzi, których od 1328 r. było na Żuławach 20. Ostatnie zalanie żuławskich terenów depresyjnych w 1945 r. było dziełem uciekających hitlerowców. Po wojnie głoszono w Niemczech, iż Polacy ani za sto lat nie osuszą Żuław. Widok ich był przez kilka lat po wojnie przygnębiający. Ogromne podmokle obszary pokryły się lasem trzcin i morzem chwastów. Zalanie wodą zagroziło położonym na terenach żuławskich przedmieściom Gdańska. Wrogie krakanie nie sprawdziło się. Żuławy odwodniono w ciągu trzech lat i następnie zagospodarowano. Dziś jest to kwitnąca bogactwem kraina- modernizowana nadal w sensie przekształcenia przestarzałego systemu melioracyjnego, zabezpieczenia przeciwpowodziowego, poprawy i przekształcania układu komunikacyjnego, rozwijania przemysłu rolniczego, budownictwa mieszkaniowego i gospodarczego, budowy wodociągów itp. Monotonnie wyglądająca kraina żuławska nie cieszy się powodzeniem u turystów. Niemniej kryje ona bezcenne skarby w postaci licznych i bardzo ciekawych zabytków: sławnych z urody architektonicznej żuławskich domów podcieniowych z XVIII i XIX w., licznych kościołów, pochodzących z XIV do XIX w., murowanych lub o konstrukcji szkieletowej. Można również spotkać zabytkowe budynki gospodarcze - spichrze, obory czy stodoły. Na Żuławach Gdańskich nie ma już, niestety, wiatraków, tych które mełły zboże i tych, które pompowały wodę z rowów odwadniających do kanałów. W kilku miejscowościach znajdują się ruiny gotyckich kościołów, spalonych podczas ostatniej wojny. Największy zespól zabytkowy znajduje się w leżącym na pograniczu Żuław Gdańskich miasteczku PRUSZCZ GDAŃSKI (17,5 tys. mieszkańców). Tutejszy kościół o pięknej bryle architektonicznej i cennym wyposażeniu pochodzi z XIV i 2 poł. XV w. Obok brama cmentarna z 1648 r. i plebania z 1755 r. Nadto w mieście znajduje się 8 domów z 1 pol. XIX w. Przez teren miasta płynie zabytkowy kanał Raduni, którego koryto zbudowano około połowy XIV w. ( o drugim znaczniejszym zespole zabytkowym w G r a b i n a c h - Z a m e c z k u informuje osobne hasło). Zabytkowe kościoły znajdują się w GIEMLICACH (z 1840 r., KIEŻMARKU (XVII w ), KOŹLINACH (XIV w. - prezbiterium, 1688 - nawa i wieża), KRZYWYM KOLE (XIV w., 1686, wieża z 1747), OSICACH (XIV-XV w., wieża z 1767 r ), TRUTNOWACH (XIV, XVII w. plebania z 1728 r.), WRÓBLEWIE (1593 r" XVII-XVIII w ). Ruiny zabytkowych gotyckich kościołów znajdują się w CEDRACH WIELKICH, STEBLEWIE, SUCHYM DĘBIE, WOCŁAWACH. Zespoły zabytkowych domów, głównie z XIX w., zobaczyć można w BOGATCE, GIEMLICACH, MIŁOCINIE, OSICACH, STEBLEWIE, SUCHYM DĘBIE (plebania) TRUTNOWACH, WIŚLINIE. Piękny przykład podcieniowego domu żuławskiego z 1792 r. zobaczyć można w KOSZWALACH, tuż przy trasie E 81., ok. 10 km przed Gdańskiem. Żuławy Gdańskie są krainą bezleśną (ostatni obszar lasu wytrzebil Gdańsk w XIX w), na ogół płaską, porośniętą rzędami drzew i pociętą kanałami i rowami odwadniającymi, dzielącymi grunta na poldery. Dla poprawy klimatu muszą być osadzone zapory z drzew i krzewów. Akcja zadrzewień klimatycznych w postaci pasów i zespołów drzew przy osiedlach prowadzona jest od kilku lat. Taki pas zadrzewienia klimatycznego, szerokości 30 m zobaczyć można między wsiami ROSZKOWO-ŁĘGOWO.