Turystyczne Forum Wiedzy

wakacje nad morzem w Polsce

Człuchów

05 październik 2011r.

Niepozornym, lecz interesującym historycznie reliktem najstarszego osadnictwa na terenie Człuchowa jest grodzisko wczesnośredniowieczne, leżące na pn. - wsch. brzegu jeziora nazywanego niefortunnie Urzędowym (od Amtssee), w pobliżu rozgałęzienia dróg rozchodzących się w kierunku Nakla i Debrzna, przy ul. Dworcowej. Stal tu niewielki gródek, zapewne strażniczy przy brodzie na starej drodze, biegnącej z potudnia nad Bałtyk, w miejscu przeprawy przez zwężenie jeziora, dziś przesmyku, przez który biegnie ul. Dworcowa. O gródku tym milczą przekazy pisane, więc przed archeologią stoi zadanie wydarcia z ziemi jego tajemnic. Sądząc z form znalezionej na grodzisku ceramiki przyjmuje się, że warownia mogła istnieć w VIII - IX w. O późniejszych mieszkańcach dzisiejszego terytorium miejskiego mówi informacja z XVI-wiecznej kroniki T. Kanzowa, nie znajdująca, niestety, potwierdzenia w znanych dzisiaj źródłach, iż byli to uchodźcy znad Noteci. Mieli oni osiąść na półwyspie noszącym miano Kujaw. Niepewna jest także informacja z XVII w., zapewne oparta na miejscowej tradycji, o założeniu w Człuchowie w 1209 r. parafii i pierwszego kościoła. Pierwszą wiadomość o Człuchowie, który pierwotnie nazywał się Słuchów (od nazwiska Słuch) zawarta jest w dokumencie z 1312 r. Jest to akt nabycia przez Krzyżaków m in. wsi Slochowod synów komesa Mikołaja z Ponieca. Dodać tu trzeba, iż dzisiejsza nazwa - Człuchów występuje dopiero w 1682 r., i tę formę przyjęła po wojnie komisja nazewnicza, nie uwzględniwszy przyjętej przez miejscową ludność nazwy Człuchowo, używanej także w niektórych dawnych dokumentach. Wieś Słuchów należała za czasów książęcych do kasztelanii szczecińskiej, którą przypomina dziś jedynie nazwa wsi i WYSEPKA nazywana ZAMKOWĄ położona na jez. SZCZYTNO. Znajduje się na niej dwuczłonowe grodzisko z XI - XIII w., którego wały o dość stromych zboczach wznoszą się do 4 m ponad lustro wody. Warownia ta była siedzibą kasztelanów, m.in. Racława wymienionego w 1279 r. i Myślibora w 1291 r. Podlegało im szereg osad grodowych, o czym świadczą zachowane grodziska w pobliskich wsiach, np. w PRZECHLEWIE, GWIEŹDZINIE, KRĘPSKU, POLANICY, CHARZYKOWACH, CHOJNICACH i innych miejscowościach, a także w CZŁUCHOWIE. Krzyżacy po zajęciu Pomorza Gdańskiego w 1309 r. i wykupieniu Słuchowa z okolicą utworzyli w miejsce kasztelanii komturię, czyli obwód administracyjno-wojskowy, na jakie podzielone było państwo zakonne. Ośrodkiem władzy i siedzibą komtura miał zostać zamek, którywkrótce zaczęto budować na wspomnianym półwyspie Kujawy. Miejsce to wybrano kiecując się jego naturalną obronnością, a także dogodnym położenierr przy skrzyżowaniu dróg prowadzących z Brandenburgii nad dolną Wisłą i znad Noteci do Miastka i Słupska. Pierwszy komtur człu-chowski wymieniony jest w przekazie z 1323 r., a z 1325 r. pochodzi wiadomość o trwającej budowie zamku, zakończonej około 1365 r. W ciągu_ blisko pół wieku powstała potężna twierdza, którą Krzyżacy - według relacji Długosza - stawiali na równi z Malborkiem. Zadaniem jej było ubezpieczać najdalej na zachód wysuniętą rubież państwa krzyżackiego, położoną w sąsiedztwie Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. Uzupełniały ją wzniesione później zameczki w Białym Borze i Czarnem oraz silnie obwarowane miasto Debrzno. Zamek czluchowski stanął na zachodniej części półwyspu Kujawy, tzw. Kępie, którą odcięto od lądu fosą o szerokości około 25 m, łączącą dwa ramiona jeziorne i zalaną ich wodami. Przekopana około 350 m dalej, w głębi półwyspu sucha fosa zabezpieczała tereny zamkowe od strony wschodniej. Cały obszar warowni podzielono na 4 człony. Od strony lądu tuż za fosą powstało ufortyfikowane murem i basztą Przedzamcze I, nazywane później "gródkiem przednim". Na jego terenie mieściła się zbrojownia, spichrz, stajnia dla koni, psiarnia i studnia. Dalej na wschód, za następną fosą, również połączoną z jeziorem i wypełnioną wodą wydźwignięto monumentalny Wysoki Zamek - siedzibę komtura i konwentu. W przyziemiu, pod którym wybudowano ogromne piwnice znajdowały się pomieszczenia gospodarcze m in. kuchnia i piekarnia'Oraz izby dla służby. Na reprezentacyjnym piętrze znalazła się kaplica, izba komtura, kapitularz, sypialnia, 2 refektarze i inne. Wyżej znajdowały się niskie pomieszczenia magazynowe, a na poddaszu ganki obronne z blankami (krenelaż) wieńczącymi mur, skąd przez prześwity łucznicy razili strzałami oblegających. Wysoki Zamek był budowlą czteroskrzydłową, wzniesioną na rzucie kwadratu o boku 47,5 m, z dziedzińcem arkadowym, gdaniskiem (wieżą ustępową) i potężnym stołpem w pn.-zach. narożniku. Z Wysokim Zamkiem sąsiadowało od strony północnej oddzielone suchą fosą Przedzamcze II, nazywane też Średnim Zamkiem. Obydwa te człony połączone były wspólnym murem, a łączył je most zwodzony, prowadzący do portalu otwierającego przejazd na dziedziniec rezydencji komtura. Po północnej stronie dziedzińca Średniego Zamku wybudował starosta Melchior Wejcher w trzydziestych latach XVII w. murowany dwór, nazywany kamienicą, dwukondygnacjowy z górną kondygnacją o malowniczej konstrukcji szkieletowej. Od strony dziedzińca posiadał ozdobny krużganek, a od strony jeziora ganek obronny. Ubezpieczała go także od wschodu gotycka wieża przybramna, mieszcząca w dole więzienie, a w górze skarbiec. Do dworu przytykał od wschodu tzw. dom hajduków. Zamek Wysoki i Średni posiadały wspólne ogrzewanie centralne. Osobnego opisu wymaga monumentalny stołp, górujący nad całością założenia i widoczny z odległości wielu kilometrow, szczęśliwie zachowany niemal w całości, gdyż brak mu jedynie hełmu,który w 1857 r. zastąpiono płaskim nakryciem wieży, zwieńczonej także wówczas krenelażem. Donżon człuchowski jest budowlą 11-kondygnacjową, 49,90 m wysoką, ośmioboczną, ze ścianami o grubości 4,53 m w dolnej i 2 m w górnej części. Podziemie wieży to dwukondygnacjowy loch, dostępny jedynie przez okrągły otwór w sklepieniu. Było w tym lochu jedno z najpotworniejszych więzień, w jakie obfitowały zamki krzyżackie. Skazani lub najczęściej wtrącani bez sądu do podziemia przebywali w zupełnej ciemności, najprawdopodobniej aż do zgonu, który rychło następował w tych warunkach, tym bardziej że często poddawani byli nieludzkim torturom. W czasie usuwania gruzów w 1887 i w 1925 r. znaleziono w tych lochach czaszki i liczne szkielety ludzkie. Tajemnice ponurych zbrodni, jakie rozegrały się w lochach wieży człuchowskiej mogłyby dziś wyjawić - gdyby umiały mówić - jedynie ich ściany. Kolejny, najbardziej na wschód wysunięty człon twierdzy, tzw. Przedzamcze III zabudowany był kilku wielkimi obiektami gospodarczymi, jak stodoły, stajnie i zapewne warsztaty różnego rodzaju. I tej części zamku broniły mury i baszty. Prowadziła stąd bramka na półwysep Kujawy, gdzie odbywano ćwiczenia bojowe i zapewne pojedynki. Komunikacja pomiędzy poszczególnymi członami twierdzy odbywała się przez zwodzone mosty, z których każdy ubezpieczony byt basztą obronną. Zamek człuchowski uważany był za niezdobyty. Tę jego sławę ugruntowały liczne oblężenia w okresie wojny 13-letniej, a także wcześniej w 1414 r. przez wojska Władysława Jagiełły i w 1433 r. przez czeskich żołnierzy Jana Czapka oraz wielkopolskich rycerzy Sędziwoja Ostroroga. W XVI w. trzykrotnie oblegały Człuchów wojska niemieckie, w tym raz krzyżackie w. mistrza Albrechta, a w 1627 r. uśiłowali opanować zamek Szwedzi. Udało się im to dopiero w 1655 r., podczas tzw. "potopu", po paromiesięcznym oblężeniu, gdy po zamarznięciu jeziora i fos mogli przypuścić szturm ze wszystkich stron i złamać zacięty opór bohaterskiej załogi. Po 1772 r. twierdza opustoszała, a w 1793 r" po katastrofalnym pożarze miasta, król pruski zezwolił pogorzelcom rozebrać ją na materiał budowlany. Ocalała jedynie wieża, mury obwiednie Wysokiego Zamku oraz znaczna część pasa obronnego Przedzam-cza III i skarpy na przygródku przednim. Dzięki tym reliktom murowym oraz zagłębieniom pozostałym po fosach doskonale czytelny jest układ przestrzenny całego założenia obronnego. Do zespołu ruin włączono na stałe bryłę kościoła ewangelickiego, wzniesionego w latach 1826-28 na fundamentach kościoła zamkowego. Powiązano go z wieżą, której po wybiciu wejścia w przyziemiu i wykonaniu schodów we wnętrzu wyznaczono funkcję dzwonnicy. Na Przedzamczu III założono cmentarz dla ewangelików. Po ostatniej wojnie budynek kościelny zaadaptowano dla potrzeb placówki kulturalnej, dziedziniec Wysokiego Zamku jest miejscem różnych imprez, a szeroką fosę przed Przedzamczem III przeznaczono na amfiteatr. Na szczycie wieży umieszczony został przekaźnik telewizyjny, co przyniosło likwidację atrakcyjnego punktu widokowego. Wschodnią część półwyspu Kujawy przeznaczono na park miejski; występują w nim cenne zespoły starych drzew - buków i dębów. Prawie nic nie mówiło się dotąd o mieście. Rozłożyło się ono w najbliższym sąsiedztwie zamku, na zachód od niego. Nie wiadomo jednak, gdzie położony był ów wymieniony w 1312 r. Słuchów, ale można przypuszczać, że istniał jako osada grodowa na półwyspie Kujawy, gdyż najczęściej takie miejsca wybierali ówcześni słowiańscy mieszkańcy Pomorza na siedziby dla siebie. W samej kasztelanii szczycieńskiej można wskazać na kilka tak samo usytuowanych na półwyspach osad grodowych, choćby np. wymienione już Przechlewo, Gwieździn, Krępsk czy Charzykowy. Gród człuchowski na Kujawach byłby zatem już drugim, lecz znacznie późniejszym od wspomnianego na początku gródka strażniczego przy przeprawie jeziornej. Osadę na półwyspie zamieszkiwała zapewne wyłącznie ludność polska, może potomkowie wzmiankowanych przez Kanzowa przesiedleńców nadnoteckich. Wybrawszy teren półwyspu na zamek, przenieśli Krzyżacy jego mieszkańców na miejsce obecnego miasta, chcąc mieć pod ręką ludność służebną. Po 1312 r. zaczęli osiedlać się tutaj również koloniści niemieccy, szukający dla siebie miejsca na podbitych ziemiach słowiańskich. W 1348 r. uzyskała osada prawo miejskie chełmińskie i zapewne wówczas powstał pierwotny układ przestrzenny, który przetrwał do 1793 r., kiedy po pożarze miasta doszło do regulacji sieci ulicznej. Murów obronnych nie posiadało miasto nigdy, a jedynie wały i fosy, uzupełniane przez istniejące niegdyś na skraju osiedla stawy. Niszczony często podczas licznych wojen, był Człuchów przez wieki zacofanym gospodarczo miasteczkim, zabudowywanym po każdej kolejnej katastrofie drewnianymi domkami, przypominającymi wiejskie chałupy. W najbardziej korzystnym dla rozwoju ekomomicznego okresie, jakim była druga połowa XVI w., liczył on 56 domów i posiadał zaledwie 8 rzemieślników. Liczba ich powiększyła się dopiero o cały wiek później, m.in. dzięki powstaniu i rozwinięciu się starościńskiej jurydyki żydowskiej przy dzisiejszym pl. Wolności, gdzie istniała synagoga i cheder, czyli szkoła dla chłopców. Pod koniec panowania Rzeczypospolitej mieszkało w Człuchowie w 127 domach 135 rodzin liczących 813 osób. Rozrost terytorialny Człuchowa nastąpił dopiero w XIX i XX w., po przyłączeniu w 1821 r. jurydyki żydowskiej, w 1904 r. rejonu dworca kolejowego, a w 1924 r. dawnego majątku starościńskiego i wsi Kaldowo, leżącej przy wylocie drogi do Chojnic. Dopiero około 1900 r, doszło miasto do liczby 3000 mieszkańców, a w 1939 r. do 6000. Mieszkała wówczas w Człuchowie pewna liczba rodzin polskich, podobnie jak w okolicznych wsiach, gdzie spotkać można było potomków dawnej polskiej felachty zaściankowej. Jeden z nich S. Janta-Lipiński z pobliskich Czarnoszyc, w których pod koniecXVIIIw.mieszkałoblisko200Kaszubów, uhonorowany został za swoją działalność patriotyczną nazwaniem jednej z ulic jego nazwiskiem. Po zakończeniu ostatniej wojny Człuchów, choć zniszczony i opuszczony przez ludność niemiecką, ożywił się dość szybko i zaludnił jak nigdy w swoich dziejach. Obecnie liczy już prawie 9000 mieszkańców. Rozwinął się też znacznie pod względem gospodarczym, dzięki powstaniu szeregu przedsiębiorstw przemysłowych oraz dziesiątków placówek handlowo-usługowych, zaspokajających potrzeby okolicznych wsi. Jest również żywotnym ośrodkiem oświatowo-kulturalnym: posiada 4 szkoły średnie i 2 podstawowe, dom kultury, kino, placówkę muzealną itp., a także rekreacyjno-wypoczynkowym i sportowym. Do Człuchowa przybywają liczni turyści, zwabieni piękną okolicą, a przede wszystkim ruinami sławnego w historii zamku i innymi zabytkami, jak barokowy kościół z 1644-47 r., zbudowany przez wojewodę Jakuba Wejhera (założyciela Wejherowa), a powiększony w 1926-28 r. (wieża z 1713 r.), z cennym wyposażeniem z okresu renesansu, baroku i rokoka. Z licznych starszych budynków mieszkalnych najciekawszy jest dwór z początku XIX w. w dzielnicy Kałdowo. Ciekawość budzi również niepozorne, grodzisko nad jeziorem i park na półwyspie Kujawy z reliktami przyrody.

ocena 3,5/5 (na podstawie 26 ocen)

Człuchów, historia, miejscowości, zamek, muzeum